07.06.21
Юрый Калбасіч, 2014 г.
У 60-я гады ХІХ стагоддзя ў шматлікіх прыходах рускай праваслаўнай царквы пачалі складацца царкоўна-прыхадскія летапісы. Гэтаму паспрыяла адкрыццё пры духоўных кансісторыях архіўных камісій і наступнае выданне ў 1864 г. указу Свяшчэннага Сіноду аб складанні царкоўна-гістарычнага і статыстычнага апісання епархій. Першапачаткова складанне царкоўнага летапісу не было абавязковым для прыходу. У 1886 годзе Сінод выдае ўказ, які абавязаў усіх святароў весці летапіс у сваім прыходзе. Паступова распрацоўваецца праграма царкоўнага летапісання, выдаюцца адмысловыя бланкавыя кнігі з загалоўкамі раздзелаў летапісу для іх наступнага запаўнення. У Літоўскай епархіі, да якой належала Глыбоцкая царква, у 80-я гады ўжо была распрацавана форма і праграма царкоўнага летапісу. Яна была надрукавана ў "Літоўскіх епархіяльных ведамасцях" і пераймалася, напрыклад, Ніжагародскай епархіяй.
Каб пазбегнуць недарэчнасцяў, святары павінны былі прытрымлівацца пэўнага плана работы над летапісам. Пацверджанне гэтаму мы знаходзім у Летапісу Залескай царквы, які складзены па падобных раздзелах, што і Летапіс з Глыбокага.
План вядзення царкоўна-гістарычнага і статыстычнага апісання быў наступны:
- Аб храме (Гісторыя пабудовы. Час пабудовы. Заснавальнік. Каменны ці драўляны. Умяшчальнасць. Адноснае багацце ці беднасць. Колькасць прастолаў, час іх уладкавання. Асабліва адметныя абразы, крыжы, мясцовыя святыні: капліцы, грабніцы, гаючыя крыніцы.
- Клір царкоўны (Яго склад. Сродкі для ўтрымання. Пераемнасць служэння святароў, калі магчыма, ад моманту пабудовы храма ці адкрыцця прыходу).
- Аб прыхаджанах (Іх колькасць. Колькасць праваслаўных. Колькасць прадстаўнікоў іншых канфесій. Мясцовыя рэлігійныя звычаі: святы, хросныя хады. Наяўнасць забабонаў. Маральнае аблічча прыходаў).
- Аб царкоўных школах (Ці ёсць у прыходзе школа. З якога часу існуе. Хто з'яўляецца настаўнікам. Колькі вучняў. Адкуль мае сродкі для існавання).
- Аб царкоўных бібліятэках (Час заснавання, сродкі, каталог кніг. Як захоўваюцца і выдаюцца).
- Аб царкоўным папячыцельстве.
Святарам раілі не ператвараць летапіс у сухое статыстычнае апісанне. Звяртаць увагу на мясцовыя звычаі, апісваць побыт, прыродныя з'явы, засухі пажары. Але ў любым выпадку змест і якасць летапісу мог залежыць ад узроўню адукацыі, асабістай зацікаўленасці, добрасумленнасці святара, які яго складаў.
10 чэрвеня (ст.ст.) 1888 года ў Глыбокае прыбыў новы святар - айцец Мікалай Нікольскі. Выпускнік Цвярской духоўнай семінарыі. Да гэтага ён ужо меў досвед працы настаўніка ў Ковенскай губерніі. Служыў святаром у Хмелеўскай царкве Брэскага павету. Дзесяць гадоў выкладаў Закон Божы ў Хмелеўскім народным вучылішчы. У хуткім часе пасля пераезду ў Глыбокае айцец Мікалай Нікольскі стаў настаўнікам Закона Божага ў Глыбоцкім народным вучылішчы. 4 гады запар працаваў у вучылішчы бясплатна. Быў назіральнікам царкоўна-прыхадскіх школ. У 1897 годзе ва ўзросце 42 гадоў памёр ад туберкулёзу і быў пахаваны на Копцеўскіх могілках каля капліцы.
Менавіта айцец Мікалай распачаў складанне Царкоўна-гістарычнага і статыстычнага апісання Глыбоцкай царквы і прыходу Літоўскай епархіі. З падрабязнасцю айцец Мікалай апісвае гісторыю храма, побыт і традыцыі мясцовых жыхароў, фіксуе ўспаміны старажылаў. Не гледзячы на тое, што першая частка падае апісанне храма і яго прыхаджанаў па прапанаванаму епархіяй плану, у тэксце можна пабачыць шмат гістарычных фактаў, падрабязнасцяў, якія не былі раней вядомыя аматарам мясцовай гісторыі.
Летапіс Глыбоцкай царквы - сшытак з 164 старонак - напісаны ад рукі. Першая падзея, зафіксаваная ў апісанні падзей у прыходзе датуецца 1889 годам, што адпавядае пачатку служэння ў Глыбокім айца Мікалая Нікольскага. Яго змест адпавядае распрацаванаму плану і складаецца з 2 частак. У першай частцы - гісторыка-статыстычныя звесткі аб храме, кліры і прыхаджанах. У другой частцы пад назвай "Повременная Церковно-приходская летопись Глубокской Церкви Дисненского уезда, Виленской губернии, Глубокскаго благочиния" падаецца апісанне адметных падзей ад 1889 да 1916 года. З 1901 па чэрвень 1908 года настаяцель Глыбоцкай царквы а. Аляксандр Смірноў Летапіс не вядзе. Аднаўляе яго прызначаны ў Глыбокае святар Яўфімій Дзівалоўскі, які выконвае запісы да апошніх дзён свайго жыцця.
Доўгі час сшытак захоўваўся сярод дакументаў Сабора Нараджэння Прасвятой Багародзіцы ў Глыбокім. У пачатку ХХІ ст. сшытак быў перададзены ў бібліятэку Свята-Успенскага Жыровіцкага манастыра, дзе ён быў адрэстаўраваны і застаўся ў фондах названай бібліятэкі.
Знаёмства з першай часткай Летапісу дазваляе атрымаць вельмі падрабязныя звесткі аб складзе прыходу, яго межах, вёсках, жыхары якой былі прыхаджанамі Глыбоцкай царквы. Пералічваецца дакладная колькасць двароў у мястэчку і кожнай з такіх вёсак. Адзначаецца, што ў Глыбокім было шэсць вялікіх вуліц, шырокіх, вельмі зручных для язды. Копцеўская вуліца (М.Горкага) першапачатковы належала Кавальскаму прыходу, пазней перайшла ў Глыбоцкі. У самім Глыбокім было 4 памешчыкі, якія валодалі зямлёй. Трое з іх - каталікі. Адзін - немец. У тэксце падаецца адна з версій паходжання назвы мястэчка Глыбокае: "Наименование свое местечко Глубокое получило от того, что расположено на холмистой местности и среди холмов, при чем окружающие местечко холмы несколько выше, особенно с запада, так что идущему в Глубокое кажется, что он поднимается по наклонной плоскости."
Згодна з патрабаваннем, у Летапісу пададзена апісанне гісторыі храма. Святар спасылаецца на тое, што ніякіх дакументам аб заснаванні касцёла кармелітаў у Глыбокім не засталося. Таму звяртаецца да мясцовых жыхароў па ўспаміны і факты.
Падрабязнае апісанне знешняга выгляду храма дае уяўленне аб яго канструкцыі да пераробкі ў праваслаўную царкву. Адзначана, што храм меў два верхнія скаты, пакрытыя чарапіцай, а два бакавыя - ліставым жалезам. Купалы былі пафарбаваныя у колер цэглы, а васьміканцовыя ажурныя крыжы пазалочаныя.
На той момант захаваліся званы касцёла кармелітаў. Тры вялікія - вагой шэсцьдзесят, пяцьдзесят і трыццаць пудоў і пяць меншых.
Падрабязнае апісанне інтэр'еру, убрання і абразоў ужо праваслаўнай царквы падае новыя звесткі, аб якіх раней у друкаваных выданнях пра не ўзгадавалася.
З апісання, напрыклад, даведваемся, што першы ярус іканастаса з іконамі Збавіцеля, Маці Божай, архангелаў Міхаіла і Гаўрыіла выканаў акадэмік Санк-Пецярбургскай акадэміі мастацтваў, кіраўнік Віленскай рысавальнай школы Іван Пятровіч Трутнеў (1827-1912). Візуальнае параўнанне іканастаса Прачысценскага сабора ў Вільні дазваляе зрабіць высновы аб даставернасці гэтых звестак.
Таксама даведваемся аб наяўнасці на лініі іканастасу з правага боку іконы трох віленскіх пакутнікаў - Антонія, Іаана і Яўстафія, што ёсць вынікам прыналежнасці Глыбоцкай царквы да Віленскай епархіі. Дарэчы, той абраз захаваўся ў саборы і цяпер знаходзіцца ў алтары сабора.
Узгадваецца абраз Маці Божай Чанстахоўскай, які быў адноўлены ў 1898 годзе. Першапачатковы гэты абраз ствараўся для Глыбоцкай уніяцкай царквы Святой Тройцы і быў закрыты новым палатном. Згодна летапісу, абраз меў срэбны аклад з пазалотай. Відавочна, каштоўнасць акладу паспрыяла таму, што ён да нашых дзён не захаваўся. Лёс яго невядомы.
З апісання архіўных дакументаў можна падкрэсліць наступныя факты. Памяшканні кляштарнага корпуса здаваліся ў арэнду. Аптэку тут трымаў доктар Пулікоўскі, які, акрамя таго жыў у царкоўным доме. Была заключана дамова з паштова-тэлеграфным ведамствам для размяшчэння пошты і тэлеграфа. А былы кармеліцкі вадзяны млын, які перайшоў у выніку люстрацыі да маёмасці царквы быў аддадзены ў арэнду мешчаніну Мірману. Кармеліцкі сад і ферма засталіся у падпарадкаванні прытчу Глыбоцкай царквы.
Таксама даведваемся аб наяўнасці ў тагачасным архіве Глыбоцкай царквы метрычных кніг, пачынаючы з 1834 года і спавядальныя ведамасці пачынаючы з 1840 года.
Вялікую цікавасць уяўляе частка летапісу, якая дае апісанне прыхаджанаў Глыбоцкай царквы. Аўтар гэтага апісання - святар Мікалай Нікольскі дасціпна і падрабязна характарызуе мясцовых жыхароў, іх рэлігійныя прыхільнасці, знешні выгляд, інтэлектуальныя здольнасці, звычкі, хваробы і забабоны. Такое апісанне, пададзенае ў канцы 19 ст. з'яўляецца ўнікальным і можа быць выкарыстана для падрабязнага даследавання побыту жыхароў Глыбоччыны на мяжы ХІХ-ХХ стагоддзяў.
Адзначаецца, што ўвесь Глыбоцкі прыход складаецца з былых уніятаў, якія адначасова перашлі ў праваслаўе пасля скасавання ўніі ў 1839 годзе. Сапраўды, доўгі час да гэтага ў Глыбокім праваслаўных цэркваў не было.
Нацыянальны склад прыходу — беларусы. Аўтар указвае на вялікую колькасць яўрэйскага насельніцтва. Пацвярджаецца іх імкненне сяліцца менавіта ў Глыбокім: толькі тры яўрэйскія сям'і жывуць у вакольных вёсках.
Побыт прыхаджанаў характарызуецца высокім узроўнем дабрабыту. Хаты крыюць саломай толькі зрэдку. Жытло трывалае і дабротнае, гаспадаркі заможныя. Амаль у кожнага есць сад з пладовымі дрэвамі. На святы мясцовыя жыхары імкнуцца апранацца пінжакі, суртдуты, сукенкі моднага пакрою і нятаннай тканіны. У апісанні прыхаджанаў можна знайсці абвяржэнне распаўсюджанага стэрэатыпу аб тым, што лапці — гэта нацыянальны абутак беларусаў. "Лапти носят во время работы да и то бедные; сапоги и башмаки во всеобщем употреблении".
Глыбоцкія яўрэі мелі манаполію ў гандлі. Толькі саматужныя вырабы хрысціянскае насельніцтва мае магчымасць прадаць на рынках. Чатыры вялікія базары былі традыцыйнымі ў Глыбокім: на дзень Святой Тройцы, апошняя нядзеля перад Божым Нараджэннем, першая нядзеля Вялікага посту і першая нядзеля пасля Вялікадня.
Моцныя сямейныя асновы, падпарадкаванне главе сям'і характарызуе сацыяльны побыт глыбачанаў. Старэйшы ў сям'і распараджаецца працай астатніх, абараняе ад крыўды. Калі сям'я малая, наймаюць работнікаў, якім плоцяць 10-20 рублёў за год і даглядаюць як малодшага члена сям'і - апранаюць, кормяць за агульным сталом, лечаць пад час хваробы, прыслухоўваюцца.
Самакіраванне ў Глыбокім адбывалася на ўзроўні Глыбоцкага Валаснога праўлення. Адзначаецца нізкая цікаваць мясцовых жыхароў да грамадскай дзейнасці і высокі ўзровень карупцыі ў Валасным праўленні. Былі выпадкі, калі рашэнне аб выбару старэйшыны, поштаўтрымальніка, старасты залежыў ад колькасці вёдзер гарэлкі, якую кандыдат мог прапанаваць за новую пасаду. Асаблівая заклапочанасць выказваецца ў адносінах да судовых рашэнняў: "...если дело разбирается в субботнем заседании, то в пятницу в ближайшей корчме суд пьёт на счёт того, кто будет прав, и последнему даже нечего беспокоиться о судьбе дела..."
На момант напісання ўступнай часткі летапісу прыход Глыбоцкай царквы складаў 5019 прыхаджан. Каталіцкага насельніцтва на тэрыторыі прыхода - 4999 чалавек. Яўрэяў больш за 3000. Налічвалася 20 магаметан і 40 раскольнікаў. Сярод іх была значная колькасць сем'яў, дзе каталікі перамешаныя з праваслаўнымі. Іх на тэрыторыі прыходу было 186. Адзначаецца рэлігійная талерантнасць сярод мясцовага насельніцтва. Каталікі ахвотна наведваюць царкву. Удзельнічаюць у рэлігійных святах каталікоў і праваслаўныя.
Святар звяртае ўвагу на мясцовыя звычаі, асаблівасці святкавання рэлігійных святаў. Дае падрабязнае апісанне абраду нашэння наміткі, які ў студзені 2014 года быў унесены ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь.
Аўтар летапісу адзначае высокія разумовыя здольнасці прыхаджанаў Глыбоцкай царквы ў параўнанні з іншымі прыходамі, дзе яму даводзілася служыць. Тлумачыць гэта высокім узроўнем развіцця гандлю і прамысловасці, наяўнасцю народнага вучылішча, кніжнага гандлю, актыўнай працай судовых інстанцый.
Адукацыя Глыбоччыны на мяжы 19 - 20 стагоддзяў была прадстаўлена народным вучылішчам Міністэрства Народнай асветы і каля 15 школамі граматы, якія адкрываліся на прыходах мясцовымі святарамі. З 1895 года існавала жаночая Глыбоцкая аднакласная царкоўна-прыхадская школа (з1908 года ператворана ў 2-класную). З 1 верасня 1910 года ў былым корпусе кляштара кармелітаў афіцыйна існавала Глыбоцкае 4-х класнае гарадское вучылішча.
Другая частка рукапісу мае назву "Повременная церковно-приходская летопись Глубокской церкви Дисненского уезда Виленской губернии, Глубокского благочиния." Распачынае яе святар Мікалай Нікольскі днём асвячэння храма - 3 верасня 1878 года.
Сярод падзей, якія ўзгадваюцца ў гэтай частцы летапісу хацелася б адзначыць некаторыя.
У 1889 годзе з Вільні былі прывезеныя восем вялікіх абразоў, якія да гэтага знаходзяцца ў храме.
У 1895 годзе прытвор быў аддзелены ад асноўнай часткі храма драўлянымі дзвярыма.
У 1898 годзе віленскім мастаком Падольскім была выканана рэстаўрацыя іконы Маці Божай Чанстахоўскай і створаны спіс з іконы Маці Божай Вострабрамскай, які размясціўся ў шыкоўным ківоце перад іканастасам. У гэтым жа годзе на даху царквы чарапіца была заменена бляхай, выканана ўнутраная афарбоўка. Адбылося малое асвячэнне храма.
Прыпісная да Глыбоцкай Іана-Прадцечанская царква (вёска Сарокі) у 1899 годзе была капітальна адрамантаваная і асвечаная.
15 чэрвеня 1908 года настаяцелем Глыбоцкай царквы стаў айцец Яўфімій Дзівалоўскі. Выпускнік Віцебскай духоўнай семінарыі меў досвед настаўніцкай працы, служыў да гэтага святаром у Вілейскім павеце. У сваім першым запісу адзначае запушчаны стан самога будынку царквы, прыхадской гаспадаркі. Указвае на адсутнасць сродкаў на рамонт. Менавіта ў 1908 годзе была канчаткова заменены чарапічны дах і ўзведзены з дрэва цэнтральны купал. У папярэдніх крыніцах (О.Гедэман, Глыбокае, 1935 г.) быў адзначаны (відаць, памылкова) 1895 год.
У 1909 годзе былі агароджаныя пустыя могілкі, дзе апошнія 50 гадоў адбываліся конныя базары. Зямля гэта належала памешчыку Путырскаму, які ў 1913 годзе пачаў судзіцца са святаром Яўфіміем Дзівалоўскім. Суд памешчык прайграў і былыя ўніяцкія могілкі сталі здабыткам царквы. Цяпер гэта — трохкутнік зямлі на перакрыжаванні вуліц Маскоўскай і Чырвонаармейскай. У пасляваенны час там паўстала пажарная частка, а ў 2012 годзе адбылося частковае перапахаванне чалавечых парэшткаў. У інвентарах канца 18 – пач. 19 стагоддзя на гэтым месцы ўзгадваецца царква святога Пятра з цвінтаром.
У 1910 годзе адбылося перанясенне мошчаў прападобнай Ефрасінні з Кіева ў Полацк. Звыш 3 тысяч чалавек з Глыбоцкага і Дунілавіцкага прыходаў прайшлі паломніцкі шлях з Глыбокага да Полацка. Хрэсны ход стаў традыцыйны і адзначаны ў летапісу ў наступныя гады. Першая сусветная вайна спыніла гэтую традыцыю. Ці існавала яна ў міжваенны час - невядома. Але ў 2010 годзе, калі шырока адзначалася 100-годдзе перанясення мошчаў прападобнай Ефрасінні Полацкай, пад кіраўніцтвам сучаснага настаяцеля сабора Нараджэння Прасвятой Багародзіцы традыцыя пешых паломніцтваў з Глыбокага ў Полацк была адноўленая.
У канцы 1910 года насельнікі святой гары Афон у Грэцыі прапанавалі прычту Глыбоцкай царквы ў ахвяру абраз Маці Божай "Дастойна Ёсць". Пасля доўгай перапіскі гэты абраз быў урачыста перанесены ў Глыбокае 26 чэрвеня 1911 года.
У 1910 годзе быў зацверджаны статут Глыбоцкага Свята-Троіцкага брацтва. У наступныя гады свайго існавання яно стала ўплывовым у шматлікіх пытаннях грамадскага і сацыяльнага жыцця на Глыбоччыне. Так, у маі 1911 года Брацтва хадайнічае аб адкрыцці ў Глыбокім казённай бальніцы, назначэнні казённага ўрача і адкрыцці яшчэ адной аптэкі. Бо на той момант у Глыбокім працаваў толькі адзін доктар М.Пулікоўскі, які абслугоўваў тэрыторыю з 41290 чалавек насельніцтва. У студзені 1912 года ў Глыбокае быў дасланы выпускнік Маскоўскага ўніверсітэта Дзмітрый Розенкранц і пачала працаваць першая бальніца.
Таксама Свята-Троіцкае брацтва выступае з хадайніцтвам перад Віленскім губернатарам аб добраўпарадкаванні Копцеўскіх могілак, якія да таго часу не былі абгароджаныя.
Першая сусветная вайна стала пераломнай у лёсах многіх глыбачанай. Ужо 5 верасня 1914 года кайзераўскія войскі былі ў Глыбокім. Шмат месцічаў з'ехала ўглыб Расійскай імперыі. Тыя, хто засталіся, выпрабавалі на сабе ўсе пакуты вайны — рабаванне, голад. Летапіс Глыбоцкай царквы абрываецца некалькімі радкамі аб неўраджаях 1916 года.
У хуткім часе айцец Яўфімій Дзівалоўскі захварэў і летам 1917 года памёр. Быў пахаваны каля капліцы на Копцеўскіх могілках. Праўнучка святара Алена Канстанцінаўна Цюрына па ўспамінах сваёй бабулі адзначае, што сям'я святара пад час акупацыі ў гады перашай сусветнай вайны выязджала ў Варонеж. Пасля смерці бацюшкі, яго сям'я пераехала ў Маскву. Надмагільны помнік, відавочна, ў той змрочны час яны паставіць не паспелі. Магіла святара-асветніка, аднаго з аўтараў Летапісу Глыбоцкай царквы згубілася ў шэрагах безымянных пахаванняў каля Ільінскай капліцы.
Крыніцы:
- Гедэман, Отан. Гістарычны нарыс. Пераклад М.Гіля. — Паставы, 2012.
- Памятники письменности в культуре познания истории России. Том 2: От Карамзина до «арбатства» Окуджавы. Книга 1. — Сигурд Шмидт, Litres, 2013.
08.06.2021
